Talas´ın Tarihi

Talas, arkeolojik ve tarihi kentsel değerleriyle eski bir yerleşim yeri ve yerleşkesinde yaşamın devam ettiği önemli bir tarihi kenttir. Yerleşim, Ali Dağı'nın güneydoğusundan başlayarak doğu ve kuzey eteklerine doğru dağı çevreleyen yayda kurulmuş ve gelişmiştir. Şehrin kuruluş sürecindeki ilk yerleşme faaliyetleri miladın ilk yıllarına rastlamaktadır. Zaman içinde yerleşmenin büyümesine bağlı olarak ilçemizin ve ilçemizi oluşturan tarihi mahallelerimizin fiziki sınırları değişmiştir. Günümüzde Talas; 1100 m rakımı 33 mahallesiyle 450 km²lik alana sahiptir.

Tarihi şehrimizin en önemli doğal anıtı niteliğindeki Ali Dağı (1869 m), Erciyes Dağı'nın (3916 m) volkanik faaliyetleri sonucunda üç tepeden oluşmuş cüruf konisidir. Volkanik faaliyetlere bağlı olarak oluşmuş arazinin tüf yapısı ve bu yapının işlenebilirliği Talas'ın yerleşme için seçilmesinin öncelikli gerekçesi olmuştur.

Coğrafi konumu itibariyle tarihte Ön Asya medeniyetlerinin biçimlendirdiği önemli bir yerleşme alanında bulunması münasebetiyle bu coğrafyada hâkimiyet kurmuş pek çok kültür ve medeniyete tanıklık etmiştir. Bu vesileyle bu uygarlıklara ait değişik niteliklerde ve önemli miktarda kültürel mirasa sahip olmuştur. Tarihi süreçte şehrimiz Geç Roma-Erken Bizans Devrinde ve Geç Osmanlı Devrinde yaşam ve yerleşme amacıyla özellikle tercih edilen bir bölge olmuştur.

Talas'ta öncelikle barınma ve savunma ihtiyacının karşılanması amacıyla ilk olarak yamaç ve vadilerde kaya oyma sığınaklar niteliğinde mekânlar oluşturulmuştur. Aynı zamanda yer altı şehirlerinin bazıları su galerilerine bağlanarak "sarnıç" adı verilen su yapıları olarak da kullanılmıştır. Yerleşmelerin geliştiği ve genişlediği bundan sonraki süreçlerde meydana getirilen yapılar, yerleşme serüveninde bu altyapı değerlerine bazı noktalarda entegre olmuş ve XVIII. yüzyıl sonrasında özellikle nitelikli bir karakter kazanan geleneksel konut kültürünü meydana getirmiştir.

Endürlük, Akçakaya, Zincidere, Reşadiye, Yukarı, Tablakaya, Han, Harman ve Kiçiköy Mahalleleri, tarihi kültürel miras değerleriyle Ali Dağı'nı çevreleyen yayda meydana gelmiş önemli tarihi mahallerimiz konumundadır. Talas'ta tarihi kent yerleşimin önemli sosyal ve dini yapıları ile ticaret yapıları bu mahalleler içerisinde yer almıştır. Bu yönüyle Talas, oluşum ve gelişimi sürecinde Ali Dağı eteklerinden ovaya doğru yayılan bir dağ eteği kenti karakteri göstermektedir.

Talas merkezinde XIX. yüzyıl kayıtlarında bahsedilen 35 mahalle bulunmaktadır. Ermeni, Rum ve Türklerin bir arada yaşadığı Talas'ta, kayıtlardaki bilgilere göre bazı mahallelerde yerleşik nüfus içerisinde çoğunluğa Türklerin sahip olduğu bilinmektedir.

Malazgirt Zaferi sonrası Orta Asya'dan büyük akınlarla kitleler halinde gelen Türkler, Anadolu'yu yurt edinmeye başlamışlardır. Türk göçleri sonrasında Anadolu'ya gelen topluluklar iç bölgelere yoğun olarak iskân edilmişlerdir. İskân edilen toplulukların yöreye yerleştirilen bir kısmının bugünkü Kırgızistan'da yer alan Talas dolaylarından geldikleri ve göç ettikleri yerdeki şehir adlarını da yerleştikleri yerlere taşıdıkları kuvvetle muhtemeldir. Köken olarak, Orta Asya'daki Talas'ın fiziki olarak ve yer adları bakımından şehrimizle pek çok benzer özelliği vardır. Kiçi Talas - Kiçi Köy, Uluğ Talas - Yukarı Talas vs. bu benzerliklerden sadece birkaç tanesidir. Ancak XIX. yüzyılda Kayseriyi ziyaret eden Edmund Naumann isimli seyyah, Talas adının Latince kökenli Kutsal Savaş anlamına gelen "Mutalaste" adından dönüştüğünü öne sürmüştür. Bazı kaynaklarda bu ad "Mutalaske" olarak da geçmektedir.

Selçuklu Devleti'nin dağılmasının ardından Beylikler ve Osmanlı Devleti arasındaki mücadelelerde el değiştiren Kayseri, Yavuz Sultan Selim Dönemi'nde kesin olarak Osmanlı Devleti hâkimiyetine girmiş ve Cumhuriyet'in ilanına kadar Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiştir.

Talas, H.1331/M.1913 yılında Kayseri Sancağının Merkez Kazasına bağlı köy iken nahiye merkezi yapılmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonraki süreçte mülkiye taksimatı kayıtlarına göre, 1926 yılında Kayseri Vilayetinin Merkez kazasına bağlı dört nahiyeden birisi durumundadır. 1987 yılında 3392 sayılı Kanun'la ilçe olmuştur. İlçemiz 2004 yılında 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu'yla Talas merkez ve 4 köyle Kayseri Büyükşehir Belediyesi hinterlandına dâhil olmuştur. 5747 sayılı Büyükşehir Belediyesi Sınırları İçinde İlçe Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun'la; Başakpınar, Erciyes, Zincidere, Kuruköprü ve Kepez Belde Belediyeleri Talas Belediyesine mahalle olarak katılmıştır. 6360 sayılı Kanun gereği diğer köylerinde tüzel kişiliği kaldırılarak 30 Mart 2014 tarihinde gerçekleştirilen Mahalli İdareler Genel Seçimleri sonrasında bu köyler mahalleye dönüştürülmüştür. 2017 yılı TÜİK verilerine göre Talas, 155.024 nüfusuyla merkez ilçe konumundadır. 

RÜŞTİYE MEKTEBİ
Harman mahallesinde caminin hemen yanı başında bulunan bina kesme taştan inşa edilmiş olup damı düz ve topraktır. Bodrum ve zemin olmak üzere iki kattan oluşmaktadır. Yapının girişi kuzey tarafındadır. Giriş bir antreye açılmakta sağın da ve solunda iki oda bulunmaktadır.Şahlar şahı ,eğitim sever Sultan Aziz Han tarafından 1286 da açılan bu okul 1860 yılında Sultan Mecid zamanında tamir edilerek Harman cami ve çeşmesine külliye havası verilmiştir. Rüştüye mektebi Talaslı hayırseverlerin girişimi ile bina orijinal bir şekilde tadilatı yapılarak Talas'lıların ve tüm öğrencilerin faydalanabildiği bir bilim yuvası (kütüphane) haline getirilmiştir.

Foto: Sinan Doğan

HARMAN CAMİİ
Harman Meydanında bulunan ve aynı ismi taşıyan bu cami, avlu ,revak ve harim kısımlarından oluşmaktadır. Kuzey- güney istikametinde dikdörtgen bir plan şeması arzeden cami kesme taş kullanılarak inşa edilmiştir. Caminin son cemaat yeri orijinalinde üç kubbe ile örtülü iken , yakın bir tarihte Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yapılan restorasyon çalışması sonucunda üzeri düz beton bir tavan ile kapatılmıştır. Harim kısmındaki merkezi kubbenin kasnağında bir çok peygamberin ismine yer verilmiş olmasının nedeni caminin yeniden tadilatı Kayseri'deki değişik dinlere mensup insanların katkıda bulunmuş olasına bağlanmaktadır.caminin H.1277 (M.1860) tarihli kitabesi mor zemin üzerine altın sarısı ile ikişer mısradan beş satırlık italik tarzında yazılmıştır. Kitabenin üst kısmında ise sultan Abdülmecit'in tuğrası yer almaktadır.

Foto: Sinan Doğan

ALİ SAİB PAŞA CAMİİ
Kiçiköy Mahallesindeki Ali Saib Paşa Cami, kendi adıyla anılan cadde üzerindedir. Talas'ta doğmuş olan Ali saib Paşa H.1256 (M.1839) tarihinde Mekteb-i Fünun-i Harbiye'ye girip Erkan-ı Harb sınıfından mezun olduğunu, H.1290 (M.1873 )tarihinde Mareşal rütbesine ve H.1302 (M.1884) yılında da seraskerliğe atandığını , iyi bir idareci , yufka yürekli ve yiğit bir kişi olan Ali Saib Paşa'nın H.1309 (M.1891 ) yılının muharrem ayının 15'inde geçirdiği bir kalp kırizi sonucu vefat ettiğini , mezarının da İstanbul'da Sultan Mahmut Han'ın Türbesinin bitişiğinde bulunmaktadır. Ali Saib Paşa cami'si güney- kuzey istikametinde dikdörtgen bir plana sahiptir.Avlu duvarının batısında açılmış ve o dönemin benzeme uslubunu yansıtan üçgen alınlıklı bir kapıdan camiye girilmektedir.Üçgen alınlığın içinde Osmanlı ordusunun armasına yer verilmiştir. Harim kısmı dikdörtgen bir plan arzeder. İçerisi dört sutun üzerine atılmış sivri kemerlerle üç sahna ayrılmıştır. Harim kapısının üzerinde H.1304 (M.1886) tarihli yeşil zemin üzerine altın sarısı ile , nestalik tarzında bir kitabe yer almaktadır.

HAN CAMİİ
Tablakaya Mahallesinde bulunan Han Cami arazinin eğiminden kaynaklanan mecburiyetten dolayı düzgün kesme taştan iki katlı olarak inşa edilmiştir. Caminin avlusuna ,son cemaat mahallinin doğu cephesinde bitişik olarak yapılmış üçgen alınlıklı düz lentolu kapıdan girilmektedir. Minaresi son cemaat mahallinin güney doğusuna bitişik olarak kesme taştan inşa edilmiştir.Alt katta kuran kurslarına ayrılan yere batı cephesinin ortasındaki kapıdan girilir. Caminin harim kısmına yuvarlak kemerli bir kapı ile girilmektedir. Kare mekanlı ibadet kısmı sivri kemerler üzerine oturan bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin oturduğu yüksek kasnak üzerine , 12 adet yuvarlak kemerli pencere açılmıştır. Kasnağın etekleri ise boydan boya süs kuşağı ile dekore edilmiştir. Bu plastik süs kuşağının altındaki silmede ,boydan boya çiçek motifleriyle süslenmiştir. Caminin harim kısmı ve mihrap çevresi ,kıvrık dal ve kenger yaprağı motifi ile vazoda çiçekleri tasvir eden süslerle bezenmiştir. Han Cami'nin Kitabesi kapı kemeri üzerinde iki mısralık yedi satırdan oluşan beyaz mermer üzerine altın yaldızla celi sülüs tarzında yazılmıştır. Kitabenin alt kısmının sağ ve sol taraflarına gülbezek biçimli kabaralar yerleştirilmiştir.

YAMAN DEDE CAMİİ
Tablakaya mahallesi'nde 1886 yılında Osmanlılar zamanında inşa edilmiş olan bu kilise ,Rumların Talas'ı terk etmesinden sonra 1925 yılında camiye çevrilerek ibadete açılmıştır. Giriş kapısının üzerindeki üçgen alınlığın içerisinde yer alan kitabe yakın bir zamanda kaybolmuştur.Kaybolan Kitabenin altı satırdan oluştuğu ve Karamanlıca ,Grek harfleriyle Türkçe olarak yazıldığı bilinmektedir.Uzun yıllar cami olarak kullanılan eski Rum kilisesi bakımsızlık nedeniyle bir süre ibadete kapatılmış ,belediyenin ve vakıflar bölge müdürlüğünün gayretleriyle yeniden tadilat edilerek hizmete açılmıştır. Şu anda ibadete açık olan Yaman Dede Camii Talas´ın en güzel Tarihi yapıları arasında yer almaktadır.

ESMA HANIM TÜRBESİ
Bahçelievler Mahallesinde bulunan Talas Cemilbaba mezarlığının içerisinde yer alan ve Ali Saib Paşa'nın annesi olan Esma Hanım 'ın Türbesi tamamen kesme taştan inşa edilmiştir. Sekizgenplanlı, üzeri miğfere benzeyen bir kubbe ile örtülüdür. Dört satırdan oluşan ve talik tarzında yazılmış olan kitabesi doğu cephesinde yer almaktadır. Kitabede ,Esma Hanımın ölüm tarihi H.1282(M.1866) olarak yazılmıştır. Türbenin kitabesi 1307 (M.1890) yılında yazılmıştır. Yani türbenin kitabesi Esma Hanımın ölümünden 24 sene sonra yapıldığı anlaşılmaktadır.

ALİ SAİB PAŞA HAMAMI
Harman mahallesi Müsteşar Caddesi üzerinde bulunan hamamın kitabesi bulunmamaktadır. Hamamın girişi kuzey cephesinde yer alan mekanın ortasına açılan düz lentolu kapı ile sağlanmaktadır.Daha önceleri giriş kapısı ,bugünkü soyunma odasına açılırken ,günümüzde doldurularak iptal edilmiştir.Soyunma kısmının aydınlatılması ,doğu tarafında iki ,batı tarafında da bir olmak üzere , üç pencere ile sağlanmıştır.kubbeli ve merkezi bir mekan olan sıcaklık kısmında , tek eyvan ve dört köşe halveti bulunmaktadır.sıcaklık kısmı kubbeye açılmış olan 13 adet ışık gözü ile aydınlatılmaya çalışılmıştır. Sıcaklık zemininde üzeri mermer kaplı sekizgen bir göbek taşı bulunmaktadır.soyunmalık kısmından sıcaklık kısmına bir hol ile geçiş sağlanmıştır. Hamama ,ilk yapıldığında ,doğusundaki kayaların içerisinde yer alan büyük bir havuzdan ,toprak altındaki künklerle ihtiyaç duyulan temiz su getiriliyordu.günümüzde de fonksiyonunu kaybetmeyen bu su yolu ,şehir suyu kesik olduğu zaman vanası açılarak ,hamamda yıkanan insanların su ihtiyaçlarını karşılamaktadır.hamamın orijinal pis su şebekesi günümüzde de kullanılmaktadır.

ALİ SAİB PAŞA ÇEŞMESİ
Kiçiköy mahallesinde ki Ali Saib Paşa Sokagı üzerinde bulunan çeşme Ali Saib Paşa camisinin kuzey batı köşesinde yer almaktadır. Tek cepheli olan çeşmenin kitabe ve ayna taşı mermerden, diger bölümleri ise kesme taştan inşa edilmiştir.çeşmenin üstünde yer alan kitabe ikişer mısradan ve üç satırdan oluşmaktadır.Ali Saib paşa çeşmesi H.1305 (M.1888) yılında yapılmıştır.
ESMA HANIM ÇEŞMESİ
Kiçiköy Mahallesi, Ali Saib Paşa sokağının girişinin hemen sağındaki çukurun içerisinde yer alan çeşmenin ayna taşı ve kitabesinde mermer ,diğer bölümlerinde kesme taş malzeme kullanılmıştır. Kitabe çeşme nişinin içerisinde yer almaktadır. Kitabesi ikişer mısralık üç satırdan oluşan çeşmeyi ,Ali Saib Paşa annesi için 1305(M.1888) yılında yaptırmıştır.
HACI AHMET ÇEŞMESİ
Talas ilçesinin Topucak Mahalsinde Beydağı sokağında ve Han cami'sinin güneydoğusunda yer almaktadır. Celi sülüs tarzında yazılmış olan çeşmenin kitabesi altı satırdan oluşmaktadır.Hacı Ahmet çeşmesi 1303 yılında yaptırılmıştır.

AMERİKAN KOLEJİ
19. yüzyılın sonlarında inşa edilmiş olan Talas Amerikan mektebi 1968 yılında kapatılmıştır. Bu okulun bir bölümü olan kız okulu ise ,kapatıldıktan sonra uzun bir süre yabancı uyruklu doktorların görev aldığı bir hastane olarak kullanılmış ve 1967'ye kadar bölge halkına hizmet vermiştir. Erciyes üniversitesi kurulduktan sonra da yıllarca eğitim hizmetinde bulunmuş olan bu bina, üniversiteye tahsis edilmiş ve halen kurumun sosyal tesisleri olarak kullanılmaktadır.

MEYDAN ÇEŞMESİ
Ali Saib Paşa'nın babasına ait olan çeşme ,kiçiköy Mahallesinde ,Ali Saib Paşa sokağının köşesinde inşa edilmiştir. Kesme taştan ve tek cepheli olan çeşmenin üst kısmında yer alan üçgen alınlığın üzerinde ikişer mısralık üç satırdan oluşan kitabesi yer almaktadır. İbrahim efendi için yaptırılan Meydan Çeşmesi 1305 (m. 1888) yılında inşa edilmiştir.

SALİH AĞA ÇEŞMESİ
Tablakaya Mahallesinde Hükümet caddesi ile çeşme sokağının birleştiği köşede yer almaktadır. Salih ağa çeşmesi ,konumu ve mimari özellikleri bakımından ilginç bir örnektir. Çeşme kitabesi ayna taşı ve çeşme nişi içerisindeki mermer kakmaların dışında kesme taştan inşa edilmiştir. Dikdörtgen pirizmal gövdeli çeşme ,üç yöndeki yapılara bitişik olarak yapılmıştır. Çeşmenin üst kısmında yer alan üçgen alınlığın ortasında beş satırlık daire şeklindeki kitabesi yer alır.Salih Ağa çeşmesi 1344(M.1926) yılında yapılmıştır.

HARMAN CAMİİ ÇEŞMESİ
Harman mahallesinde bulunan Harman Cami'sinin avlusunda yer almaktadır. Dikdörtgen prizmal gövdeli yapı ,batı yönde Harman Cami'sinin son cemaat mahfiline bitişik olarak inşa edilmiştir. Çeşmenin kitabesinde , ayna taşında ,yalağında ve sütun başlıklarında mermer ,diğer bölümlerinde kesme taş malzeme kullanılmıştır.çeşme nişinin üst kısmında bulunan mermer kitabede çeşmenin ne zaman ve kimin tarafından yaptırıldığı yazılmamaktadır.Tahminlere göre çeşme 20.yüzyılın başları da yapıldığı sanılmaktadır.

HAN
Harman Cami'sinin doğu tarafında ,caddenin solunda yer almaktadır. Küçük çapta bir handır.han'ın kimin tarafından ve hangi tarihte yaptırıldığı bilinmemektedir.günümüzde kahvehane olarak kullanılan ve dışarıdan bakıldığında han olduğu belli olmayan bu yapının arka tarafında bir de depo olarak kullanılmak için yapılan bir oda bulunmaktadır.